Maria Komornicka, ur. 25.07.1876 r., zm. 8.03.1949 r., poetka, prozaiczka, tłumaczka, publicystka.
Z Poznaniem związał ją tylko jeden dzień jej życia, jedna doba, lecz dzień ten obrósł legendą biograficzną, gdyż wtedy właśnie Maria Komornicka zmieniła swą tożsamość płciową i stała się Piotrem Odmieńcem Włastem. Ale po kolei.
Urodziła się w zamożnej rodzinie ziemiańskiej jako drugie dziecko Anny z Dunin-Wąsowiczów
i Augustyna Komornickiego w ojcowskim majątku Grabów nad Pilicą, niedaleko Warszawy, w zaborze rosyjskim. Ród jej matki pochodził ponoć od Wikingów, którzy osiedlili się na ziemiach polskich za czasów Bolesława Krzywoustego, a najsłynniejszym jego przedstawicielem był słynny palatyn
i wojewoda Piotr Włostowic, zwany też Włastem – wszechwładny powiernik i ulubieniec Krzywoustego, przez jego syna Władysława II uwięziony i oślepiony. Wychowywana w sposób jak na owe czasy nader postępowy – ojciec zadbał o jej dość szerokie, choć zdobywane w warunkach domowych wykształcenie – debiutuje jako szesnastolatka dwoma utworami opublikowanymi w „Gazecie Warszawskiej”. Już w okresie dojrzewania zdradza naturę buntowniczą i skłonną do skrajnych emocji. Niebawem (1884) ukazuje się jej pierwsza książka (której publikację wspierał finansowo ojciec), tom opowiadań pt. Szkice. Od tej chwili Komornicka funkcjonuje w świecie młodopolskiej elity umysłowej i artystycznej jako cudowne dziecko, fenomenalne tyleż ze względu na swój młody wiek, co i ze względu na płeć. Wchodzi w krąg oddziaływania tak wybitnych postaci ówczesnego życia intelektualnego, jak Cezary Jellenta i Władysław Nałkowski, z którymi wspólnie wydała prozatorsko-filozoficzny tom Forpoczty (1895). Jellenta pisze o niej tak: "Skąd się wziął ten genialny gnom w spódnicy, ta żywa puszka Pandory: szyderstw, iroii, parodii i karykatur, ta staroszlachecka, słowiańska boginka (...), paradoksalna mieszanina buty i naiwności życiowej, zgrzytliwości i słodyczy niewymownej”. Maria wyjeżdża do Cambridge, gdzie próbuje podjąć studia, a po śmierci ojca w roku 1895 coraz bardziej się uniezależnia od rodziny.
Małżeństwo, twórczość, podróże[]
W roku 1898 wychodzi za mąż za starszego od niej o 10 lat poetę Jana Lemańskiego. Niedługo po ślubie ma miejsce incydent, który pozwala sobie wyobrazić temperaturę emocjonalną tego związku – oto małżonek strzela do Marii i jej kuzyna, podejrzewając ich o romans. Na szczęście tylko lekko ich rani, sam trafia na kilka tygodni do aresztu, ale zdarzenie to nie ma, póki co, bezpośredniego wpływu na trwałość związku, który rozpada się kilka lat później, głównie, jak się wydaje, wskutek maniakalnej zazdrości Lemańskiego.
Pierwsze lata XX wieku to okres wzmożonej aktywności twórczej i życiowej Marii Komornickiej. Pisarka nawiązuje współpracę z redagowanym przez Zenona Przesmyskiego (Miriama) czasopismem „Chimera”, publikując w nim własne utwory liryczne, ale także przekłady i recenzje (m.in. utworów Conrada, Irzykowskiego, Żeromskiego, Berenta). Podróżuje za granicę – do Paryża, Berlina, Kolonii, Brukseli. Jednak już wówczas otoczenie zaczyna dostrzegać pewne zmiany w jej zachowaniu, sposobie ubierania się i mówienia. Szczególne emocje budzą w niej kwestie związane z niesprawiedliwością społeczną, z walką narodowowyzwoleńczą, narasta również jej zainteresowanie przeszłością rodu, osobą Piotra Własta i mistycyzmem.
Poznańska noc czerwcowa[]
W czerwcu 1907 roku, podróżując do sanatorium w Kołobrzegu, Maria Komornicka wraz z matką zatrzymuje się na noc w poznańskim hotelu Bazar, gdzie pali swoje suknie i przywdziewa strój męski. Odtąd uważa się za mężczyznę, Piotra Odmieńca Własta, i nie toleruje traktowania jej jako kobiety. Rodzina, opierając się na diagnozie medycznej, umieszcza ją w kolejnych zakładach psychiatrycznych.
Piotr Odmieniec Włast[]
Od roku 1914 Maria-Piotr przebywa w majątku jej-jego brata Jana w Grabowie, wiodąc żywot odosobniony, ale spokojny, uprawiając ogród, malując i tworząc Xięgę poezji idyllicznej, o której współczesna badaczka Brygida Helbig-Mischewski pisze tak: „W Xiędze poezji idyllicznej zdruzgotany, wyczerpany i poniżony poeta pragnie umościć sobie gniazdo spokoju, rozgościć się w łonie Rodu i w łonie Boga [...]. Stwarza sobie miejsce, w którym mógłby spokojnie dojrzewać i rozwijać się duchowo” (s.427; manuskrypt Xięgi liczy ok. 500 stron, dzieło nie zostało dotąd opublikowane). Ów spokój narusza II wojna światowa; w roku 1944 rodzina Komornickich zmuszona jest opuścić Grabowo i tułać się, jak tysiące polskich rodzin, w poszukiwaniu miejsca kolejnego osiedlenia. W końcu Maria-Piotr zostaje ulokowana w domu starców w Izabelinie i tam też dokonuje swego żywota.
Powrót pośmiertny[]
W okresie powojennym zainteresowanie osobą i twórczością Marii Komornickiej miało wpierw raczej charakter śladowy, choć pisał o niej między innymi tak wielki autorytet filologiczny, jak Stanisław Pigoń, który jeszcze przed wojną nawiązał z nią kontakt listowny. Przed rokiem 1989 najwięcej uwagi poświęcała jej Maria Podraza-Kwiatkowska, która w wywiadzie opublikowanym w roku 1996 na łamach „Dekady Literackiej” wspominała: A swoją drogą – Pani tego nie może pamiętać, jest Pani za młoda – ale to właśnie ja wywołałam w latach 60-tych coś w rodzaju małego skandalu artykułem o Komornickiej i wydrukowanym w „Twórczości” esejem Salome i Androgyne.Zarobiłam sobie wtedy w środowisku na miano feministki (Wolna, sama, niczyja. O Marii Komornickiej. Z Profesor Marią Podrazą-Kwiatkowską rozmawia Agnieszka Kosińska. „Dekada Literacka” 1996, nr 10 [122]). I właśnie dopiero polska krytyka feministyczna wywiodła Komornicką na dobre z obszarów zapomnienia – po roku 1989 zajęła się nią Maria Janion, a w ślad za nią jej uczennica, Izabela Filipiak, która Odmieńcowi poświęciła aż dwie książki: literacką fantazję pt. Księga Em (Warszawa 2005) oraz monografię naukową Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej (Gdańsk 2006). Liczba prac biorących za przedmiot badań życie i twórczość tej wyjątkowej pisarki wciąż rośnie i choć utwory jej autorstwa nie mają raczej szans na obudzenie zainteresowania dzisiejszych czytelników – ich młodopolskość czyni je zbyt odległymi od wrażliwości współczesnej – to i tak ów niezwykły powrót można uznać za pośmiertny triumf Piotra Odmieńca Własta, niegdyś przez swoją inność wykluczonego poza margines życia.
Bibliografia[]
Twórczość Marii Komornickiej (publikacje książkowe):
"Szkice", Warszawa 1894
"Forpoczty", Lwów 1885
"Baśnie i psalmodie", Warszawa 1900
"Utwory poetyckie wierszem i prozą", red. M. Podraza-Kwiatkowska, Kraków 1996
Ważniejsze opracowania:
I.Filipiak, Obszary odmienności. Rzecz o Marii Komornickiej, Gdańsk 2006
B.Helbig-Mischewski, Ein Mantel aus Sternenstaub. Geschlechtstransgress und Wahnsinn bei Maria Komornicka, Norderstedt 2005
B.Helbig-Mischewski, Strącona bogini. 'Rzecz o Marii Komornickiej, Kraków 2010
M.Janion, Kobiety i duch inności, Warszawa 1996
A.Komornicka, Maria Komornicka w swych listach i w mej pamięci, w: Miscellanea z pogranicza XIX i XX wieku, „Archiwum Literackie”, t.8, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964
K.Kralkowska-Gątkowska, Cień twarzy. Szkice o twórczości Marii Komornickiej, Katowice 2002
S.Pigoń, Trzy świadectwa o Marii Komornickiej, w: Miscellanea z pogranicza XIX i XX wieku, „Archiwum Literackie”, t.8, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964
M.Podraza-Kwiatkowska, Tragiczna wolność: o Marii Komornickiej, w tejże: Młodopolskie Harmonie i dysonanse, Warszawa 1967
E.K.Zdanowicz, Kto się boi Marii K.? Katowice 2004
R.Zimand, Klucze do Marii P.O.W., w tegoż: Wojna i spokój, Londyn 1984.
