Wanda Brzeska - ur. 18.11.1893 r. w Krotoszynie. Córka Juliana i Józefy z Węgierskich. Zmarła 10.03.1978 r. w Jabłonowie Pomorskim. Etnograf, pisarka, poetka, działaczka polityczna. Maturę uzyskała w 1912 r. w Krakowie. Naukę kontynuowała w Poznaniu. Tutaj ukończyła studia humanistyczne. W 1926 r. otrzymała tytuł doktora filozofii na Uniwersytecie Poznańskim.
Debiutowała twórczością dla dzieci. Pisała pod kilkoma pseudonimami: Wujek Zbigniew, Zbigniew Topór, Jan Pałucki, Eminus, Z. T., F. Z., C.W.
Jest autorką prac naukowych, powieści, inscenizacji teatralnych, nowel i poezji. W latach 1918/1919 byłą redaktorem pisemka „Druh” – organu Polskiej Organizacji Wojskowej w zaborze pruskim. W 1928 r. pełniła funkcję redaktorki dodatku literackiego do "Dziennika Poznańskiego" zatytułowanego Kultura i Sztuka. Pracowała także jako kontroler literacki w Rozgłośni Polskiego Radia w Poznaniu (1933-1939). Ponadto razem z Z. Kosidowskim organizowała tzw. czwartki literackie w Pałacu Działyńskich.
Publikowała na łamach "Dziennika Poznańskiego", "Przeglądu Wielkopolskiego", "Domu Polskiego", "Pionu", "Pracy", „Dziennika Bydgoskiego” (1916 r., nr 296). „Polski zachodniej”. Recenzje jej utworów ukazywały się m.in. w „Dzienniku Poznańskim” w latach 1924-1926 a także w czasopiśmie „Prosto z Mostu” w latach 1935-1939.
Pełnione funkcje społeczno-polityczne w okresie międzywojennym[]
1. Od 1919 r. członek Zarządu Głównego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w Wielkopolsce.
2. Od 1929 r. sekretarz, a następnie kierownik do spraw propagandy w Zarządzie Oddziału Poznańskiego Polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem.
3. W latach 1930-35 członek Wydziału Kobiet w Zarządzie Wojewódzkim Stronnictwa Narodowego.
W 1917-1920 r. była członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego w Toruniu.
W 1935 r. otrzymała stypendium literackie m. Poznania na wydanie swoich utworów. W 1938 r. w konkursie księgarni św. Wojciecha przyznano jej wyróżnienie za powieść Sprawa gminy Ceynowy.
W latach 1945-46 była zatrudniona na UP, w Zakładzie Etnograficznym Słowian Zachodnich.
W czasie wojny pracowała w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych oraz jako nauczyciel na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Działała również w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego (Wydział Dokumentacji Departamentu Informacji i Prasy).
W. Brzeska wróciła do Poznania w 1945 r. Razem z B. Stelmachowską (UP, Uniwersytet Toruński) prowadziła badania terenowe na Kaszubach i na ziemi Słowińców. W 1946 r. oraz w okresie od 1957 do 1958 była zatrudniona jako starszy asystent w Katedrze Etnografii na Uniwersytecie im. M. Kopernika.
W latach 1959-62 pracowała jako asystent muzealny w Kartuzach, a potem jako pracownik naukowo-oświatowy w Muzeum w Kwidzynie.
Była także członkiem oddziału Związku Literatów w Toruniu.
Dla poznaniaków szczególnie interesujące jest jej opracowanie naukowe Lata szkolne Jana Kasprowicza. Inowrocław 1872-1879 oraz powieść Dolarowicze.
Lata szkolne Jana Kasprowicza. Inowrocław 1872-1879 to opis pobytu poety w Poznańskiem według relacji świadków (rodzina Ulatowskich, Skaławskich, Preyssów, Meissnerów). Autorka prezentuje także wcześniej nie publikowane poezje Kasprowicza.
Akcja powieści Dolarowicze rozgrywa się w samym centrum wielkopolskiej stolicy. To utwór z tezą: gloryfikuje ludzi użytecznych dla społeczeństwa i patriotów, a krytykuje dorobkiewiczów - tytułowych „dolarowiczów”. W powieści znajdziemy wykształconą lecz biedną nauczycielkę, zmuszoną do pracy w domu bogatego i prostackiego kupca, młodego idealistę, którego próbuje unieszczęśliwić demoniczna femme fatale, romans zamożnej kupcowej z łajdakiem oraz samobójstwo zbankrutowanego i zdradzonego fabrykanta. A wszystko to dzieje się na ulicach Górnej Wildy, ul. Ratajczaka, Przepadek, w Ogrodzie Botanicznym i gmachu Collegium Maius. Jeden z bohaterów - Wiktor - studiuje na poznańskim uniwersytecie. Odwiedza go wyrachowana i zimna Iza, która w trakcie wykładu analizuje wygląd studentek. Z jej opisu możemy się dowiedzieć, jakie spódnice i pończochy nosiły młode dziewczyny na początku XX w. Poznań w powieści Dolarowicze jawi się jako nowoczesne, rozwijające się miasto, mimo akcentowanych dzielnic biedy (z opisów wynika, że są to tereny dzisiejszej Śródki i Chwaliszewa).
Etnograficzne zainteresowania W. Brzeskiej ujawniły się w powieści Sprawa gminy Ceynowy prezentującej historię ostatniego sądu nad czarownicą jaki miał miejsce w Polsce, a dokładnie w Chałupach w roku 1836. Oskarżoną była Krystyna Ceynowa, wdowa po rybaku, która została utopiona przez mieszkańców wsi.
Cytat ze strony internetowej: http://www2.wladyslawowo.pl/wla/30/: Wdowie po rybaku - Krystynie Ceynowie zarzucono, że "nigdy nie chodziła do kościoła, wrony siadały na jej kominie i zawsze dowiedziała się o wszystkim, co się o niej mówiło". Podejrzewano ją, że rzuciła czar na chorego rybaka. Podburzona przez znachora przybyłego do chorego z Sopotu wieś przeprowadziła tzw. "próbę wody". Wrzucona do wody Ceynowa nie utopiła się, gdyż ówczesne wielowarstwowe suknie znakomicie utrzymywały na wodzie. To wskazywało na to, że kobieta na pewno jest czarownicą. Pobita wiosłami w konsekwencji utonęła. Pławienie ostatniej kaszubskiej "czarownicy" było bardzo głośną sprawą jak na ówczesne czasy. Znachor został skazany na dożywocie, a we wsi urządzono szkółkę parafialną dla podniesienia oświaty ludu.
Powieść W. Brzeskiej została wyróżniona w lokalnym konkursie literackim. Słownik biograficzny regionu brodnickiego informuje, że pisarka otrzymała nagrodę m. Poznania.
W. Brzeska opublikowała również dwa tomiki wierszy i pojedyncze utwory w prasie. Jej drugi tomik pt. U strądu został bardzo krytycznie oceniony przez B. Micińskiego. Recenzent stwierdził bez ogródek: „wiersze są niemal groteskowe, a cała bieda w tem właśnie leży, że groteska jest mimowolna, tak wielka jest dysproporcja między formą a przedmiotem tych wierszy. Nie chcę tu winić p. Wandy Brzeskiej. Całą winę ponosi niewątpliwie – morze. Morze jest za silne, za granatowe, za cytrynowe rano, za złote w południe, za fioletowe wieczorem, za słone, za „szerokoszumne” mówiąc językiem Homera, za wzniosłe mówiąc językiem Kanta. Morze nie mieści się w formach, rozsadza glinianą skorupę poetyckiej formy, wycieka. Zostają tylko skorupy.” B. Miciński zakończył swoje omówienie przytoczeniem fragmentu wiersza W. Brzeskiej i miażdżącym podsumowaniem: „Brr! Ten wiersz przypomina muszlę w poczekalni dentystycznego gabinetu”.
Trudno w sposób jednoznaczny ocenić prozę i poezję W. Brzeskiej, gdyż jest to w przeważającej mierze terra incognita, czekająca dopiero na rzetelne recenzje. Z pewnością utwory W. Brzeskiej stanowią cenny materiał źródłowy dla badaczy kultury i literatury polskiej wieku XIX. Dla feministek szczególnie interesująca wydaje się być jej powieść Sprawa gminy Ceynowy, poruszająca w istocie problem przemocy wobec kobiet.
Twórczość[]
Św. Wojciech: 956-997 (Poznań, 1934), Św. Stanisław Kostka: 1550-1568 (Poznań, 1934), Św. Jerzy (Poznań, 1935), Św. Zofja (Poznań, 1936), Św. Florian (Poznań, 1937), Św. Władysław król: 1040-1095 (Poznań, 1937), Św. Hubert, (Poznań, 1938), Św. Nepomucen: 1348-1393 (Poznań, 1938), Bł. Andrzej Bobola: 1591 – 1657 (Poznań, 1935), Św. Roch (Poznań, 1937), satyra Z życia muchy (opub. w „Głosie Wielkopolskim”), powieści: Sprawa gminy Ceynowy (Lwów-Warszawa, 1938), Żelazny szlak (Poznań 1937); liryki: zbiór U strądu (Warszawa, 1936), pojedyncze utwory: W karczmie, Hymn, Trala, Chlewik rybacki (czasopismo „Pomerania”, 1976, nr 1, s. 23; adres internetowy: http://www.kaszubi.pl/files/Pomerania/Pomerania_Spis_tresci_1975-1979.pdf [20.11.2009]);
pod pseudonimem Zbigniew Topór: Do Polski (brak daty wyd.), tomik wierszy Wschód (Poznań, 1916), Henryk Sienkiewicz (1916), Walek kosynier: sztuka ludowa w 5 aktach (Poznań, 1917, seria: Teatr Ludowy), Msza św. Polaków: misterium narodowe (Poznań, 1919), Na Monsalwat: myśli, kreślone z okazji jubileuszu 350 letniego śmierci św. Stanisława Kostki: 1568-1918 (Poznań, 1919), Dwaj bracia: trzyaktówka z życia św. Stanisława Kostki (Poznań, wyd. I – 1920, II wyd. - 1924), Posądzony: sztuka w 5-ciu aktach (Poznań, 1924, seria: Teatr dla Młodzieży Męskiej), Dorożkarz i inne monologi (Poznań, 1925), Święto młodzieży (Poznań, wyd. I – 1924, wyd. II - 1927), O kupcu Złotolubie i o dobrym Znajdku: baśń fantastyczna w 4-ch aktach (Poznań, 1928), Monologi (jako autor: Z.T.F.Z., C.W., wyd. II, Poznań 1930), Zbiór monologów. Z. 1 (Poznań, wyd. III – 1930, seria: Teatr dla Młodzieży Męskiej), Lata szkolne Jana Kasprowicza. Inowrocław 1872-1879 (wyd. II - 1931), Mitrowa: poezje z włóczęgi (Poznań, 1932),
pod pseudonimem Jan Pałucki: Dolarowicze (Poznań, 1925),
pod pseudonimem Eminus: Dobre wróżki: baśń uscenizowana w 2 odsłonach (Poznań, 1930), Wielkanoc (Poznań, 1926)
pod pseudonimem Z. T., F. Z., C.W.: Monologi (Poznań, wyd. 2 – 1930, seria: Satyra polska 20 w.)
=Wybrane artykuły=
Kultura ludowa ziem zachodnich w powojennych pracach naukowych prof. dr Bożeny Stelmachowskiej (Etnografia polska 1959, t.2, s.303-309; adres internetowy: Biblioteka Cyfrowa PIA), Gaude Mater Polonia!, „Polska zachodnia” 1946, nr 3, s.9 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Tymczasowa bibliografia prac Bożeny Stelmachowskiej dotycząca sztuki ludowej, „Polska Sztuka ludowa” 1957, nr 3, s. 190-191 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Prof. dr B. Stelmachowska i jej badania ludowe kultury Słowińców, „Kaszëbë” 1958, nr 12, s. 1,3; Laska sołecka w powiecie słupskim, w: Słowińska wieś Kluki, Poznań 1958; Czasy pańszczyźniane na ziemi Słowińców. Motyka. Wychodźcy, „Głos Tygodniowy” 1957, nr 20, s. 1 (na podst. Z.C. Gałczyńska, W. Moskaluniec, Bibliografia Pomorza Zachodniego. T.3, 1957-1959, Szczecin 1965 – Biblioteka Cyfrowa „Pomerania”).
Być może Wanda Brzeska jest również współautorką (z Alojzym Brzeskim) Ilustrowanego słownika niemiecko-polskiego, wydanego w Warszawie w 1975 r. Taką informację podaje Biblioteka Narodowa. Natomiast w katalogu Biblioteki UAM oraz Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu jako współautorka słownika widnieje „Wanda Brzeska” ur. w 1907, zm. w 1939 r.
Nagrody[]
I miejsce w konkursie na nowelę organizowanym przez czasopismo „Teka Pomorska” (brak informacji na temat tytułu utworu). Wyróżnienie w 1938 r. w konkursie księgarni św. Wojciecha za powieść Sprawa gminy Ceynowy. Być może nagroda m. Poznania (Słownik biograficzny regionu brodnickiego).
Bibliografia[]
Dzieje Poznania 1918-1945 pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, t.2, Warszawa 1998; Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa 1983 (autor hasła: J. Szajbel), „Prosto z Mostu” 1935, nr 15, s. 4; „Prosto z Mostu” 1938, nr 16, s. 4; B. Miciński, Nowości poetyckie. U strądu W. Brzeskiej, „Prosto z Mostu” 1936, nr 34, s.7; „Prosto z Mostu” 1939, nr 2, s.4; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego: otwarcie i sprawozdanie za rok akademicki 1926/27 w czasie Rektoratu Prof. Dr. Jana Grochmalickiego oraz inauguracja roku akad. 1927/28, Poznań 1927 (Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa), K.M. Kandziora, Działalność P.O.W w Poznaniu: przyczynek do historii Polskiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego w latach 1918/1919, Warszawa 1939 (Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa), Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących T.1 Pseudonimy i kryptonimy od A-K, Kraków 1936,' Słownik pseudonimów i kryptonimów pisarzy polskich oraz Polski dotyczących T.2 Pseudonimy i kryptonimy od L-Ż, Kraków 1936 (Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa), Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1956-1965, Toruń 1956 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1945-1955, Warszawa 1957 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 5 nr 1, (1920), Toruń 1908-1955 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 4 nr 7, (1918), Toruń 1908-1955 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Dzieje Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875-1975. T. 2, Toruń 1978 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, T. 4 nr 2, (1917) Toruń 1908-1955 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), S. Bilski, Słownik biograficznym regionu brodnickiego, Brodnica-Toruń 1991, (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945-1994 : materiały do biografii, Toruń 1995, (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), „Kronika Bydgoska T. 12 (1990)”, Bydgoszcz 1991 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Nauka o Książce, z. 2 (11), 1964 Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Nauka o Książce, Toruń 1994 (Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa).
(hasło opracowała Olga Soporowska-Wojtczak)